Polskie uczelnie kształcą bezrobotnych

2008-12-11

W Polsce pogłębia się przepaść między umiejętnościami nauczanymi w szkole, a kompetencjami potrzebnymi na rynku pracy. Brak wykwalifikowanych pracowników stanowi istotne ograniczenie możliwości rozwoju i tworzenia przewag konkurencyjnych nie tylko dla dużych, ale również dla małych i średnich przedsiębiorstw. Tymczasem w Polsce kształcenie rozwinęło się głównie na kierunkach ekonomiczno-administracyjnych.

Osoby studiujące kierunki inżynieryjno-techniczne oraz informatyczne stanowią niespełna 12% wszystkich studentów (GUS, sierpień 2008), a ich kompetencje odbiegają od oczekiwań pracodawców. Konieczne jest więc zreformowanie systemu kształcenia, w tym przede wszystkim kształcenia zawodowego, i powiązanie go z potrzebami pracodawców.

Rada Rynku Pracy przygotowała rekomendacje dotyczące niezbędnych zmian na różnych poziomach. Zostały one opracowane przez członków Rady – praktyków, przedstawicieli pracodawców oraz naukowców, którzy w dostosowaniu poziomu edukacji do wymagań rynku pracy oraz upowszechnieniu kształcenia przez całe życie widzą szansę na poprawę poziomu kompetencji pracowników oraz gwarancję długotrwałego rozwoju gospodarczego.

Rekomendacje dotyczą sześciu głównych kierunków:
1. Analiza i monitorowanie potrzeb rynku pracy
2. Promowanie pożądanej struktury podaży na rynku pracy
3. Zmiana modelu kształcenia
4. Współpraca z biznesem przy określaniu modelu i programów kształcenia
5. Bezpośrednie zaangażowanie biznesu w kształcenie
6. Zmiana modelu finansowania



1. Rzetelna analiza i lepsze monitorowanie obecnych i przyszłych potrzeb rynku pracy

Aby proponowane rozwiązania mogły zostać wdrożone w życie konieczne jest zebranie i ciągłe uaktualnianie informacji o potrzebach rynku pracy, funkcjonowaniu szkół oraz uczelni wyższych, losach absolwentów. Od ich zakresu i jakości zależy jakość rozwiązań szczegółowych. W tym zakresie proponujemy:

a. Poprawić jakość monitorowania i prognozowania potrzeb rynku pracy (oprócz danych historycznych). Będzie to możliwe badając potrzeby biznesu i kwalifikacje wymagane w poszczególnych zawodach.
b. Prognozować popyt na pracę w poszczególnych sektorach, zawodach i regionach kraju (Ministerstwa Pracy).
c. Monitorować dane statystyczne dotyczące zatrudnialności absolwentów według poszczególnych zawodów lub dziedzin kształcenia (GUS).
d. Monitorować losy absolwentów konkretnych szkół, głównie poziom ich zatrudnienia.

2. Kształtowanie postaw i promowanie pożądanej struktury podaży na rynku pracy

Konieczne jest kształtowanie nawyków edukacyjnych i promowanie uczenia się już „od przedszkola”. Niezbędne jest promowanie podejścia opartego na uczeniu się przez całe życie (idea „zatrudnialności” zamiast „zatrudnienia”), a także promowanie wykształcenia technicznego na każdym szczeblu (zasadniczego, policealnego, średniego i wyższego). W tym zakresie proponujemy:

a. Wzmocnić system doradztwa zawodowego dla dzieci, młodzieży i ich rodziców, system informowania i poradnictwa przy szkołach gimnazjalnych, zawodowych, średnich, wyższych.
b. Wymagać znajomości rynku pracy, prognozowanego popytu i danych statystycznych dotyczących zatrudnialności przez doradców zawodowych. Wprowadzić wymagania kwalifikacyjne w tym zakresie.
c. Promować migracje ze wsi do miast oraz z miast o dużym poziomie bezrobocia do miast o wysokim zapotrzebowaniu na pracę. Konieczna jest:
- geograficzna koncentracja uczniów kształconych w rzadkich zawodach i takich, których edukacja jest bardzo kosztowna (wymaga dostępu do nowoczesnego aparatu, wysokich technologii),
- promowanie mobilności edukacyjnej współfinansowanej przez państwo (kształcenie, praktyki zawodowe i szkolenia praktyczne). Powinien powstać system finansowania kosztów zamieszkania (internaty, stancje) uczniów na poziomie ponadgimnazjalnym oraz wzrostu kosztów utrzymania w mieście.
d. Uprościć język i sposób komunikowania, wyjaśniania i promowania systemu edukacji, dla uczniów, pracowników i pracodawców:
- stworzyć centrum informacyjne (na wzór „jednego okienka”) na temat systemu edukacji (contact center, jeden telefon, jedna strona internetowa, jedno miejsce),
- stworzenie jednego centralnego systemu informowania (informacje ogólne) oraz systemów regionalnych i powiatowych (informacje szczegółowe). Zebrać w jednym miejscu informacji rozproszone w Ministerstwie Pracy, Ministerstwie Gospodarki, Ministerstwie Edukacji Narodowej i Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

3. Zmiana modelu kształcenia

Proponujemy zastosowanie promowanego i wdrażanego w krajach UE modelu kształcenia kompetencyjnego, który pozwala na połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do danej sytuacji. Ideą tego rozwiązania są niższe minima programowe, wyższe wymagania związane z wynikami kształcenia i uznawaniem kwalifikacji (standard EQF). Aby model ten mógł funkcjonować w praktyce, konieczne jest:
- podniesienie jakości kadry nauczającej,
- wprowadzenie wymagań dotyczących rozwoju zawodowego osób zajmujących się kształceniem (Lifelong Learning – LLL – w odniesieniu do kadry nauczającej),
- stałe podnoszenie operacyjnych umiejętności dydaktycznych kadry nauczającej (dydaktyka, socjologia, psychologia, andragogika),
- stosowanie interaktywnych form i nowoczesnych metod kształcenia.

W tym zakresie proponujemy następujące rozwiązania:
a. Rozwijanie i wymaganie demonstrowania kwalifikacji ponadzawodowych (wspierających samorealizację osobistą, integrację społeczną, aktywną postawę obywatelską oraz możliwość zatrudnienia) w cyklu kształcenia obowiązkowego, przede wszystkim:
- komunikowanie się w języku ojczystym,
- komunikowanie się w języku obcym, w tym języku obcym zawodowym,
- myślenie: kompetencje matematyczne, rozumowanie logiczne, myślenie analityczne i syntetyczne, myślenie kreatywne (techniki), rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji (techniki),
- posługiwanie się komputerem: praktyczne umiejętności obsługi najpopularniejszych programów, umiejętność szybkiego pisania, internet i poszukiwanie informacji,
- umiejętności społeczne i miękkie: umiejętności prezentacji, umiejętności pracy zespołowej, porozumiewania się, rozwiązywania konfliktów, radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych. podstawowe operacyjne umiejętności dydaktyczne.

b. Kształtowanie postaw pożądanych przez pracodawców (poprzez wymaganie zachowań zgodnych ze wzorcami od nauczycieli i egzekwowanie pożądanych zachowań uczniów) w zakresie:
- uczciwości (np. nie tolerowanie ściągania na lekcjach, kopiowania prac, itp.),
- poczucia odpowiedzialności (punktualność, planowanie),
- przedsiębiorczości,
- dyscypliny,
- szacunku dla prawa.
Wprowadzenie oceny szkół w powyższym zakresie.

c. Zwiększenie kształcenia praktycznego w szkolnictwie zawodowym, średnim i wyższym – wyższe wymagania ilościowe co do praktyk zawodowych i zajęć praktycznych (minimum 50% kształcenia praktycznego w szkołach zasadniczych zawodowych) realizowanych przy wykorzystaniu zaplecza:
- Centrów Kształcenia Praktycznego,
- Zakładów Doskonalenia Zawodowego,
- laboratoriów technicznych wyższych uczelni,
- Naczelnej Organizacji Technicznej,
- OHP,
- pracodawców,
- innych partnerów.
Decyzja co do wyboru zaplecza do kształcenia praktycznego w szkolnictwie ponadgimnazjalnym powinna leżeć w rękach samorządu terytorialnego (po konsultacjach z pracodawcami). Także odpowiedzialność za finansowanie powinna spoczywać w rękach samorządu terytorialnego, przy założeniu korzystania z różnych form finansowania: środki publiczne, fundusze unijne, partnerstwo publiczno-prywatne.

d. Uznawanie i potwierdzanie uczenia się praktycznego, incydentalnego i pozaformalnego - wyniki uczenia się powinny być uznawane i doceniane, niezależnie gdzie i w jaki sposób zostały zdobyte. Służyć temu muszą ustandaryzowane egzaminy potwierdzające umiejętności, kwalifikacje i zawody:
- nadawanie akredytacji do przeprowadzania egzaminów i nadawania certyfikatów umiejętności, kwalifikacji i zawodów różnym organizacjom i instytucjom w zależności od branży, w tym pracodawcom i szkołom; powstanie szerokiego rynku ośrodków akredytowanych do egzaminowania i uznawania umiejętności, kwalifikacji i zawodów,
- współpraca szkół z instytucjami potwierdzającymi umiejętności, kwalifikacje i zawody w celu kształtowania programów z punktu widzenia wymaganych kompetencji ogólnych i zawodowych,
- organizacja zewnętrznych egzaminów zawodowych potwierdzających kwalifikacje zawodowe,
- egzaminy przeprowadzane w formie sprawdzianów umiejętności praktycznych w działaniu.

e. Wymaganie od nauczycieli stałej aktualizacji wiedzy zawodowej:
- egzaminy potwierdzające wiedzę, umiejętności i kwalifikacje nauczycieli zgodnie z punktem IV powyżej,
- obligatoryjne praktyki nauczycieli w zakładach pracy,
- wykorzystanie kadry akademickiej (politechniki) do kształcenia w szkołach średnich,
- ocena nauczycieli przez pryzmat osiąganych wyników nauczania i zdawalności przez uczniów egzaminów potwierdzających umiejętności,
- rozwój kwalifikacji nauczycieli w zakresie operacyjnych umiejętności dydaktycznych (interaktywne metody prowadzenia zajęć, wykorzystanie pomocy multimedialnych, prezentacje z wykorzystaniem programów typu PPT itp.).

4. Współpraca z biznesem przy określaniu modelu i programów kształcenia

Konieczna jest ściślejsza współpraca MEN i MNiSW z właściwymi ministerstwami, pracodawcami i instytucjami rynku pracy w zakresie dostosowywania kształcenia do aktualnych i prognozowanych potrzeb rynku pracy. Rekomendujemy:
a. Ujednolicenie klasyfikacji zawodowej w edukacji i gospodarce (MEN i Ministerstwo Pracy), w tym:
- jednolita struktura klasyfikacji zawodów, specjalizacji (profilów) i umiejętności,
- kształcenie w szkołach oparte na bazie programowej związanej z danym zawodem oraz praktycznym kształceniu profilującym, związanym ze specjalizacją.
b. Sformułowanie programów związanych z nabywaniem kwalifikacji i specjalizacji (profilów) (MEN we współpracy z resortami branżowymi i związkami pracodawców). Dzięki temu uwzględnione powinny zostać oczekiwania sektorowe (np. branża budowlana, energetyczna, finansowa, wielkie sieci handlowe) w kształceniu .
c. Dopracowanie przez MEN, wspólnie z pracodawcami, kryteriów wprowadzania nowych zawodów i usprawnienie procedury postępowania w tym zakresie:
- klarowne kryteria, wśród których podstawowym powinna być wielkość zapotrzebowania na zatrudnienie w danym sektorze i zawodzie, określana na podstawie odpowiednich badań i prognoz,
- zmiana procedur postępowania w zakresie określania zawodu i wypracowywania opisów zawodów z obecnych, opartych na aplikacji, na wspólne wypracowywanie, przez MEN i związki branżowe, opisu zawodu i specjalizacji (oraz opisów kwalifikacji i programów kształcenia).
d. Rozpowszechnianie dobrych wzorców w zakresie programów autorskich związanych z nabywaniem kwalifikacji profilowanych (specjalizacji) dopasowanych do potrzeb pracodawców w innych szkołach.
e. Zaangażowanie partnerów społecznych w zarządzanie kształceniem zarówno na szczeblu lokalnym, jak i centralnym, np. rady programowe określające długość, strukturę i treści programów (także minima programowe) w poszczególnych szkołach, złożone m.in. z praktyków z biznesu.

5. Bezpośrednie zaangażowanie biznesu w kształcenie

Oprócz współpracy z biznesem przy określaniu modelu i programów kształcenia, widzimy konieczność bezpośredniego zaangażowania biznesu w kształcenie, szczególnie w kształcenie praktyczne. Proponowane przez nas rozwiązania to:
a. Angażowanie do prowadzenia praktycznych zajęć lekcyjnych w szkołach pracowników firm prywatnych, posiadających specjalistyczną i praktyczną wiedzę z danego obszaru lub umiejętność obsługi, np. najnowocześniejszych maszyn, urządzeń, sprzętu informatycznego):
- wspólnie z nauczycielami,
- przy uproszczonych wymaganiach związanych z uprawnieniami pedagogicznymi (np. wymagania podobne do kursu praktycznej nauki zawodu),
- bez konieczności posiadania uprawnień pedagogicznych.

b. Uaktywnienie pracodawców na rzecz praktycznej nauki zawodu - rewizja praw i obowiązków firm: inicjatywy ustawodawcze związane z finansowaniem:
- finansowanie ze środków publicznych kształcenia praktycznego prowadzonego przez firmę (w tym praktyk studenckich): wynagrodzenia pracownika opiekującego się uczniem praktykantem, odzieży roboczej, wyposażenia stanowiska, innych kosztów materialnych – ryczałt w zależności od branży i stanowiska;
- uproszczenie systemu finansowania kształcenia młodocianych – płatności w ratach miesięcznych lub kwartalnych).
c. Wprowadzenie praktyk, staży, projektów lub pracy w firmach w ramach minimów programowych i programów kształcenia w każdym typie szkół.
d. Stworzenie systemu tutoriatu, staży i prac dyplomowych – zaangażowanie przedstawicieli firm w opiekę nad stażami i pracami – wymaganie 1 osoby z uczelni i 1 osoby z biznesu.

6. Zmiana modelu finansowania

Jesteśmy głęboko przekonani, że rzeczywista zmiana modelu edukacji nastąpi dopiero wraz ze zmianą modelu finansowania kształcenia. Konieczne są zmiany zasad subwencjonowania szkół i uczelni, tak aby uzależnić wysokość subwencji zgodności prowadzonych kierunków kształcenia z pożądanymi na rynku pracy oraz jakości kształcenia. W szczególności rekomendujemy następujące rozwiązania:
a. Zmiana systemu finansowania (zmiana algorytmu subwencjonowania) szkół i uczelni poprzez:
- alokowanie środków budżetowych na kierunki pożądane na rynku pracy (centralny podział funduszy na zawody, kierunki, kwalifikacje), na podstawie wyników badań i monitorowania trendów (o których mowa w części 1 opracowania) z uwzględnieniem kosztochłonności kształcenia do poszczególnych zawodów i na poszczególnych kierunkach,
- uzależnienie wysokości finansowania od jakości kształcenia (zdawalności egzaminów potwierdzających umiejętności, kwalifikacje i zawody),
- uzależnienie finansowania od losów absolwentów – poziomu zatrudnienia absolwentów poszczególnych szkół i uczelni (monitorowanie bezrobotnych pod kątem ukończonych szkół),
- zmiana systemu akredytacji do nadawania dyplomów, uwzględniająca elementy kształcenia praktycznego, różnorodność metod kształcenia (metody interaktywne);
b. Zapewnienie równoprawnego finansowania zajęć praktycznych i praktyk niezależnie od miejsca i formy ich odbywania;
c. Finansowanie kierunków i programów (bez względu na to, przez jakie szkoły są prowadzone), a nie szkół i uczelni;
d. Zaangażowanie sektora prywatnego w kształcenie i edukację:
- szkolnictwo w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne, np. w formie koncesyjnej,
- możliwość prowadzenia szkolnictwa przez organizacje działające dla zysku – należy motywować i zachęcać biznes prywatny do inwestowania w kształcenie.