Czy i jak walczyć z nielegalnym zatrudnieniem?

2007-12-03

Opinia Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan do Komunikatu Komisji Europejskiej do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno – Społecznego oraz Komitetu Regionów w sprawie zaostrzenia walki z pracą niezgłoszoną.

Nielegalne zatrudnienie jako jeden z czynników zachęcających do nielegalnej migracji powoduje straty w budżecie państwa i zakłóca zdrową konkurencję funkcjonującą między przedsiębiorstwami. Konsekwencją tego może być, m. in., konieczność zwiększenia stawek podatkowych i prawdopodobieństwo wystąpienia deficytu budżetowego. Z tego też względu Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan podziela wysiłki Unii Europejskiej w dążeniu do zwalczania zjawiska nielegalnego zatrudnienia. Uważamy jednak, że walka z szarą strefą powinna następować poprzez zwalczanie przyczyn jej powstawania. W tym celu należy tworzyć jasne przepisy, które będą dostosowane do warunków kraju, w jakim funkcjonują przedsiębiorstwa.

Zgodnie z definicją zawartą w Komunikacie pod pojęciem „praca niezgłoszona” należy rozumieć „wszelką działalność zarobkową, zgodną z prawem pod względem swojej natury, lecz niezgłoszoną władzom publicznym, z uwzględnieniem różnic w systemach prawnych państw członkowskich”. Definicja ta łączy pracę niezgłoszoną z nadużyciami podatkowymi i/lub dotyczącymi zabezpieczenia społecznego oraz obejmuje działalność różnego typu, począwszy od nieformalnych usług świadczonych w gospodarstwie domowym, a na pracy tajnej, wykonywanej przez nielegalnych rezydentów skończywszy, wykluczając jednak działalność przestępczą. Komunikat nie odnosi się jednak do szerszego problemu, jakim jest zjawisko szarej strefy, które obejmuje nie tylko kwestie związane z nielegalnym zatrudnieniem, ale również: działalność prowadzoną bez wymaganych zezwoleń czy nieprzestrzeganie przepisów prawnych regulujących działalność gospodarczą. Do szarej strefy wchodzą bowiem również i ci, którzy nie mają, z punktu widzenia rachunku ekonomicznego, możliwości prowadzenia - zgodnie z istniejącymi przepisami - stosownej działalności gospodarczej. Oznacza to, że pojawianie się i rozrost szarej strefy wywoływane jest przez istnienie szeregu barier ekonomicznych związanych, m. in. z barierami fiskalnymi i zbiurokratyzowaniem gospodarki.

Przedstawione w Komunikacie czynniki sprzyjające pracy niezgłoszonej wskazują, że na wzrost zjawiska nielegalnego zatrudnienia mogą mieć wpływ w szczególności:
• rosnący popyt na usługi w zakresie gospodarstwa domowego i świadczenia opieki zdrowotnej;
• trendy w kierunku słabszych i mniej zhierarchizowanych stosunków pracy z bardziej elastycznym systemem płac albo naliczania czasu pracy;
• prowadzenie działalności gospodarczej na własny rachunek (łącznie z pozorną działalnością na własny rachunek) i podwykonawstwem, a w bardziej ogólnym znaczeniu, elastycznymi umowami i pracą na telefon;
• rosnąca łatwość zakładania transgranicznych grup przedsiębiorstw, które wymagają wydajnej współpracy międzynarodowej pomiędzy organami i/lub systemami nadzorującymi i egzekwującymi.

Z szeregu badań i ekspertyz nad zjawiskiem szarej strefy w gospodarce (np.: The Shadow Economy and Institutional Change In EU Accession Countries – A Two Pillar Strategy for the Challenges ahead, EU 2002; Schneider F., Shadow Economies of 145 Countries all over the World: What do we really know?, maj 2006) wynika jednak, że wśród czynników wpływających na wzrost szarej strefy za najistotniejsze uważa się:
• wzrost obciążeń podatkowych oraz składek na świadczenia społeczne wraz ze wzrostem intensywności uregulowań rynku pracy (spadkiem elastyczności, a nie zbytnią elastycznością),
• odchodzenie na wcześniejsze emerytury i wzrastająca stopa bezrobocia,
• długoterminowy spadek cnót obywatelskich, polegających na niepodporządkowaniu się przepisom prawa oraz ograniczenia tzw. moralności podatkowej.

Tak więc wyraźnie dominującym motywem wchodzenia w obszar szarej strefy jest chęć uniknięcia obciążeń składkami na ubezpieczenia społeczne i podatkami, stanowiącymi czynnik podnoszący koszty prowadzenia działalności gospodarczej.
Innego rodzaju czynnikiem, który wpływa na zwiększenie szarej strefy są utrudnienia związane z zakładaniem działalności gospodarczej, które potęgują oddziaływanie pierwszego z omawianych czynników (Polska kształtuje się na 75 miejscu - wśród sklasyfikowanych 175 państw świata - pod względem czasu jaki potrzebny jest na rozpoczęcie działalności gospodarczej).
Kolejną przyczyną występowania wzrostu szarej strefy są transfery socjalne, które mogą wywoływać zachwiania konkurencji miedzy przedsiębiorstwami i ograniczać naturalne procesy alokacji środków produkcji oraz zmian strukturalnych.

Z powyższego wynika, że określone w Komunikacie czynniki sprzyjające pracy niezgłoszonej
(pkt 3 lit. A) nie stanowią zasadniczych problemów, z jakimi zmierzyć powinny się wszystkie państwa członkowskie. Problemy te mają zupełnie inny charakter i związane są przede wszystkim ze zbyt wysokimi kosztami pracy, transferami społecznymi, barierami fiskalnymi
i zbiurokratyzowaniem gospodarki oraz z tzw. moralnością podatkową.

Tak więc walka z szarą strefą powinna odbywać się przez osłabianie bodźców skłaniających do działania poza oficjalnym obiegiem gospodarczym. Jednocześnie jej skale występowania należy traktować jako sygnał wskazujący na konieczność zmiany kursu polityki gospodarczej, w tym polityki fiskalnej. Z tego też względu na pozytywne zarekomendowanie zasługują wnioski przedstawione w Komunikacie, które przewidują konieczność:
• obniżenia atrakcyjności pracy niezgłoszonej pod względem finansowym poprzez obniżenie pozapłacowych kosztów pracy i liberalizację systemów ochrony społecznej z uwzględnieniem wykonywania pracy niezgłoszonej,
• reformy administracyjnej i uproszczenia, zmierzające do obniżenia kosztów przestrzegania przepisów prawnych,
• podjęcia działań na rzecz przeglądu w najszybszym możliwym czasie, a w każdym razie do końca drugiego etapu upływającego dnia 30 kwietnia 2009 r. w przypadku EU-8 oraz do końca pierwszego etapu upływającego dnia 31 grudnia 2008 r. w przypadku Bułgarii i Rumunii, przepisów ograniczających mobilność pracowników z nowych państw członkowskich.
PKPP Lewiatan uważa przy tym za niezbędne wzmożenie prac nad europejskim pakietem imigracyjnym, który ma na celu uregulowanie zasad dostępu do rynków pracy wszystkich krajów członkowskich osób będących obywatelami państw trzecich,
• poprawy w zakresie prawa pracy i systemów administracyjnych w celu lepszego zaradzenia krótkofalowym potrzebom i brakom na rynku pracy,
• umożliwienia monitorowania postępu w przekształcaniu pracy niezgłoszonej w pracę uregulowaną,
• działania na rzecz pogłębienia świadomości.

PKPP Lewiatan, Warszawa, 3 grudnia 2007 r.