Klauzule określające charakter kredytu indeksowanego - zmiany w Kodeksie cywilnym
2017-01-10
Konfederacja Lewiatan zwraca uwagę, że projekt w istocie zmierza do uznania za niedozwolone klauzul, określających, że mamy do czynienia z kredytem indeksowanym lub denominowanym do waluty obcej. W naszej opinii działanie takie jest nieuprawnione na gruncie orzecznictwa i doktryny prawnej. Zwracamy uwagę, że już samo uzasadnienie do projektu ustawy zawiera sprzeczności. Wynika z niego bowiem, że klauzule określające charakter kredytu indeksowanego i denominowanego są nieważne, podczas gdy klauzula nieważna nie może zostać uznana za klauzulę abuzywną (por. uchwała SN z 13.01.2011, III CZP 119/10).
1. Umowa o kredyt denominowany/indeksowany do waluty obcej a Prawo bankowe
Konfederacja Lewiatan pragnie zwrócić uwagę, że umowa o kredyt denominowany (indeksowany) stanowi standardową umowę o kredyt w rozumieniu przepisów Prawa bankowego. Przemawia za tym również zakres nowelizacji Prawa bankowego z lipca 2011 r. Na mocy art. 1 pkt 1 lit. a) ustawy z 29 lipca 2011 roku o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 roku Nr 165, poz. 984, dalej jako: ustawa z 29 lipca 2011), zmieniony został przepis art. 69 ust. 2 Prawa bankowego poprzez dodanie pkt 4a o następującym brzmieniu: w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, umowa kredytowa powinna określać szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu.
Dalej, zgodnie z art. 4 ustawy z 29 lipca 2011, w przypadku kredytów zaciągniętych przez kredytobiorcę, przed dniem jej wejścia w życie, zastosowanie ma art. 69 ust. 2 pkt 4a oraz art. 75b Prawa bankowego w stosunku do tych kredytów lub pożyczek pieniężnych, które nie zostały całkowicie spłacone - do tej części kredytu lub pożyczki, która pozostała do spłacenia. W tym zakresie bank dokonuje bezpłatnie stosownej zmiany umowy kredytowej lub umowy pożyczki.
Możliwość zawierania kredytów denominowanych i indeksowanych do waluty obcej jest dopuszczalna zarówno na gruncie aktualnie obowiązujących przepisów Prawa bankowego, jak również była dopuszczalna przed dniem wejścia w życie ustawy z 29 lipca 2011 roku (por. A. Kawulski, Komentarz do Prawa bankowego, LEX; analogicznie: Z. Ofiarski, Komentarz do Prawa bankowego, 2005; F.Zoll, Komentarz do Prawa bankowego 2005, LEX; L. Mazur, Komentarz do Prawa bankowego 2008, Legalis). Ustawa z 29 lipca 2011 roku wprowadziła dla kredytobiorcy możliwość dokonywania spłaty kredytu bezpośrednio w walucie obcej (w jakiej kredyt jest denominowany lub do której kredyt jest indeksowany). Nie można interpretować jej w ten sposób, że przed jej wejściem w życie kredyty indeksowane czy denominowane nie były dopuszczalne.
Potwierdza to również orzecznictwo. Dopuszczalność denominacji (indeksacji) kredytu została już przesądzona w orzecznictwie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych oraz organów wspólnotowych.
Sąd Najwyższy w wyroku z 14.05.2015 (II CSK 768/14) analizował m.in. abuzywność klauzuli zmiennego oprocentowania. SN potwierdził, że: roszczenia kredytobiorców zostały oparte niewątpliwie na „takiej samej podstawie prawnej (art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r.), skoro wywodzą oni swoje roszczenia odszkodowawcze ze standardowych co do treści umów kredytu hipotecznego, zawartych z tym samym kredytodawcą. SN wprost wskazał, że ma do czynienia ze standardową umową o kredyt (analogicznie SN w wyroku z 22.01.2016, I CSK 1049/14; SO w Warszawie w wyroku z 9.11.2015, XXIV C 837/14; SO w Szczecinie w wyroku z 7.11.2014, I C 554/14).
Oceniając umowę o kredyt indeksowany zawartą przed wskazaniem wprost w art. 69 Prawa bankowego kredytów denominowanych i indeksowanych, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 stycznia 2016 r. (sygn. akt I CSK 1049/14, LEX) wyjaśnił, że: „Zawarta przez strony w dniu 13 lipca 2007 r. „Umowa kredytu na cele mieszkaniowe stanowi - jak określił ją pozwany Bank - „umowę kredytu indeksowanego". Bank wydaje (udostępnia) kredytobiorcy określoną sumę kredytową w złotych, przy czym jej wysokość jest określana (indeksowana) według kursu danej waluty (np. euro) w dniu wydania (indeksowanie do waluty obcej po cenie kupna). Ustalenie takie następuje też w celu określenia wysokości rat kredytowych, do których kredytobiorca będzie zobowiązany w okresie trwania stosunku kredytowego. W dniu płatności konkretnych rat rata taka jest przeliczana zgodnie z umową na złote stosownie do kursu danej waluty (np. euro), tj. po kursie jej sprzedaży kontrahentowi banku. Tak ujęta „umowa kredytu indeksowanego" mieści się, oczywiście, w konstrukcji ogólnej umowy kredytu bankowego i stanowi jej możliwy wariant (art. 353[1] k.c. w zw. z art. 69 prawa bankowego)."
Ponadto, w wyroku SN z dnia 19 marca 2015 r. (IV CSK 362/14) Sąd Najwyższy wskazał, że:
Ø „Ideą dokonania nowelizacji prawa bankowego ustawą z dnia 29 lipca 2011 r. było utrzymanie funkcjonujących na rynku kredytów denominowanych według nowych zasad (...) W myśl art. 4 noweli w przypadku kredytów lub pożyczek pieniężnych zaciągniętych przez kredytobiorcę lub pożyczkobiorcę przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy (co nastąpiło w dniu 26 sierpnia 2011 r.) ma zastosowanie art. 69 ust. 2 pkt 4a oraz art. 75b prawa bankowego, w stosunku do tych kredytów lub pożyczek pieniężnych, które nie zostały całkowicie spłacone - do tej części kredytu lub pożyczki, która pozostała do spłacenia."
Ø „[u]stawodawca wprowadził narzędzie prawne pozwalające wyeliminować z obrotu postanowienia umowne zawierające niejasne reguły przeliczania należności kredytowych, zarówno na przyszłość (tj. w odniesieniu do umów zawieranych po wejściu w życie nowelizacji - dopisek nasz), jak i w odniesieniu do wcześniej zawartych umów w części, która pozostała do spłacenia. Zatem abuzywność tych postanowień (...) została w powyższym zakresie usunięta."
Ø „Rozwiązania wprowadzone nowelą (Ustawą antyspreadową - przyp.wł.) nie obejmują bowiem spłaconych należności. Zauważyć jednak należy, że częściowa spłata kredytu odbyła się według konkretnych zasad. Powodowie dokonali spłaty przy zastosowaniu określonego sposobu przeliczeń. Nawet jeśli był on niejasny według treści zaskarżonych postanowień umownych, to z chwilą dokonania spłaty został skonkretyzowany. W rezultacie niedozwolony (abuzywny) charakter tych postanowień został wyeliminowany. Tym samym usunięty został stan niepewności, który mógłby usprawiedliwiać interes prawny powodów. Oczywiście zupełnie inną kwestią jest ocena zastosowanych przeliczników przy spłacie kredytu."
W kontekście pojawiającego się w uzasadnieniu projektu twierdzenia, że umowy o kredyty denominowane i indeksowane stanowiły nieuczciwy produkt finansowy, zwracamy uwagę, że w sprawie C 312/14 skierowano do Trybunału UE pytanie prejudycjalne o treści: Czy należy uznać, że zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 2 (usługi i działalność inwestycyjna) i pkt 17 (instrument finansowy) jak również z załącznikiem I sekcja C pkt 4 (terminowa transakcja walutowa, instrumenty pochodne) dyrektywy [2004/39/WE], zaproponowana klientowi oferta konkretnej transakcji (kursu wymiany), która, w formie prawnej umowy kredytu denominowanego w walucie obcej polega na transakcji kasowej w chwili wypłaty i terminowej w chwili spłaty, dokonywana jest za pomocą zamiany na forinty określonej kwoty zarejestrowanej w walucie obcej i naraża kredyt klienta na skutki i ryzyko (ryzyko kursowe) rynku kapitałowego, stanowi instrument finansowy?
W wyroku z 3.12.2015 Trybunał Sprawiedliwości uznał, że kredyty denominowane nie stanowią instrumentu finansowego: art. 4 ust. 1 pkt 2 dyrektywy 2004/39 należy interpretować w ten sposób, że z zastrzeżeniem weryfikacji dokonanej przez sąd odsyłający, nie stanowią usługi lub działalności inwestycyjnej w rozumieniu tego przepisu niektóre transakcje wymiany, dokonywane przez instytucję kredytową na podstawie postanowień umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, takiej jak umowa w postępowaniu głównym, polegające na określeniu kwoty kredytu na podstawie kursu kupna waluty mającego zastosowanie przy uruchomieniu środków oraz ustaleniu wysokości rat na podstawie kursu sprzedaży wspomnianej waluty mającego zastosowanie przy obliczaniu każdej raty.
2. Konsekwencje uznania klauzul za abuzywne
Nawet w przypadku uznania, że klauzula stosowana do przeliczenia CHF na PLN (i z PLN na CHF) przy wypłacie kredytu ma charakter postanowienia niedozwolonego, nie ma podstaw do uznania, aby kredyt udzielony kredytobiorcy traktować jak kredyt w PLN. Skutkiem uznania klauzuli za niedozwoloną jest brak związania stron tą klauzulą, a umowa w pozostałym zakresie wiąże strony. Potwierdziły to sądy orzekające w sprawach dotyczących kredytów denominowanych i indeksowanych do waluty obcej:
Sąd Najwyższy w wyroku z 14.05.2015 (II CSK 768/14), analizując umowę o kredyt indeksowany, uznał, że: eliminacja danej klauzuli umownej jako konsekwencja tej abuzywności nie może prowadzić do sytuacji, w której następowałaby zmiana prawnego charakteru stosunku obligacyjnego łączącego twórcę wzorca i kontrahenta (...).
Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 9.11.2015 (XXIV C 837/14) orzekł, że brak podstaw do uznania kredyt indeksowany do CHF za kredyt w PLN w przypadku uznania klauzul odsyłających do kursów obowiązujących w Banku za abuzywne.
Sądowi nie przysługuje prawo do ukształtowania stosunku wbrew woli stron w taki sposób, że dokona zmiany natury kredytu kredytobiorcy. W przypadku kredytów denominowanych kwota kredytu wyrażona jest w walucie obcej, stąd nie jest jasne, która klauzula miałaby zostać uznana za abuzywną.
Należy wskazać, że zgodnie z dominującym orzecznictwem nawet przy uznaniu, że klauzule służące przeliczeniu rat kredytu według kursu sprzedaży obowiązującego w banku w chwili spłaty są niedozwolone, nie można przyjąć, że raty mają być wyrażone i spłacane w PLN. W takim przypadku w grę mogą wchodzić np. przepisy dyspozytywne. SO w Warszawie w wyroku z 9.11.2015 (XXIV C 837/14) uznał, że (i) brak podstaw do uznania, że kredyt indeksowany jest kredytem złotówkowym, (ii) płatności klienta winne być przeliczane po kursie rynkowym uwzględniającym uczciwy zysk Banku. SO w Szczecinie w wyroku z 25.02.2016 uznał: niewątpliwie co do zasady sąd nie jest uprawniony do uzupełnienia umowy poprzez zmianę treści niezgodnego z prawem warunku, jednakże stwierdzić należy, że istnieje przepis pozwalający zastąpić wadliwą klauzulą indeksacyjną inną, w szczególności taką, która określałaby inny sposób ustalenia wysokości raty kredytu w złotych polskich, w przeliczeniu z CHF. W tej sprawie sąd zaakceptował średni kurs NBP.
3. Naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz
Zwracamy ponadto uwagę, że projektowana ustawa narusza zasadę lex retro non agit (prawo nie działa wstecz), co należy uznać za niedopuszczalne. Zgodnie z tą powszechną zasadą, ustawodawca nie może ustanawiać przepisów prawa, które wiązałyby skutki prawne ze zdarzeniami prawnymi mającymi miejsce w przeszłości. Odnosząc się do tworzenia prawa w ogóle - prawo musi być, zgodnie z wyrażoną powyżej zasadą, przewidywalne oraz budzić zaufanie, a podmiot prawa musi mieć pewność, że w określonej sytuacji postępuje zgodnie lub niezgodnie z obowiązującym prawem.
Konfederacja Lewiatan, 10 stycznia 2017 r.
KL/13/8/ADP/2017
