Kryteria oceny programowej i instytucjonalnej - uwagi

2014-11-20

Treść listu wysłanego do dr. hab. Marka Rockiego, Przewodniczącego Polskiej Komisji Akredytacyjnej.

W odpowiedzi na pismo oznaczone sygnaturą BPKA.WM.006/149/14 z dnia 28 października 2014 roku, dotyczące przyjętych przez Prezydium Polskiej Komisji Akredytacyjnej szczegółowych kryteriów oceny programowej i instytucjonalnej, przekazuję poniżej stanowisko w sprawie konsultowanego pisma, sporządzone na podstawie uwag wniesionych przez podmioty zrzeszone w  Polskim Związku Pracodawców Prywatnych Edukacji Konfederacji Lewiatan.

 

I.                    Uwagi ogólne

W przedłożonym dokumencie zastrzeżenia wzbudza wysoki stopień szczegółowości proponowanych kryteriów oceny, wykraczający często poza zakres wymagań wynikający z rozporządzeń MNiSW, m.in.:

- z dnia 3 października 2014 r. w sprawie podstawowych kryteriów i zakresu oceny programowej oraz oceny instytucjonalnej,

- z dnia 3 października 2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia,

- z dnia 25 września 2007 r. w sprawie warunków, jakie muszą być spełnione, aby zajęcia dydaktyczne na studiach mogły być prowadzone z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość.

 

(1) Z uwagi na liczne zmiany przepisów normujących wymogi programowe stawiane uczelniom w procesie kształcenia na poziomie studiów wyższych, uczelnie prowadzą obecnie kształcenie:

1) w oparciu o programy kształcenia zgodne z przepisami obowiązującymi przed 1 października 2011 r. - na studiach jednolitych magisterskich, które rozpoczęły się w latach akademickich 2009/2010 - 2011/2012 (art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 84, poz. 455 ze zm.));

2) w oparciu o programy kształcenia zgodne z przepisami obowiązującymi w okresie od 1 października 2011 r. do 30 września 2014 r. - na studiach, które rozpoczęły się przed 1 października 2014 r. (art. 57 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1198) w związku
z art. 23 tejże ustawy i § 23 ust. 3 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 października 2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. poz. 1470));

3) w oparciu o programy kształcenia zgodne z przepisami obowiązującymi od 1 października 2014 r. - na studiach, które rozpoczęły się 1 października 2014 r. lub później (art. 57 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw).

Stan prawny jest zresztą w gruncie rzeczy bardziej skomplikowany niż wynikałoby z powyższego zestawienia, a to z uwagi na obecność licznych przepisów przejściowych i dostosowujących, zawartych zarówno w ustawie z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw (art. 23 i n.), jak i w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 października 2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. poz. 1370).

Mając na uwadze powyższe, wydaje się, że również kryteria oceny (w szczególności oceny programowej) stosowane przez Polską Komisję Akredytacyjną powinny zostać częściowo zróżnicowane i odniesione explicite do właściwych programów kształcenia. Przykładowo kryteria związane bezpośrednio z KRK i efektami kształcenia nie mogą znajdować zastosowania do studiów jednolitych magisterskich uruchomionych przed rokiem akademickim 2012/2013. Z kolei niektóre wymogi - jak np. wymóg przypisania więcej niż 50% punków ECTS modułom powiązanym z prowadzonymi badaniami naukowym (profil ogólnoakademicki), bądź modułom powiązanym z praktycznym przygotowaniem zawodowym (profil praktyczny) - nie mogą znajdować zastosowania do studiów uruchomionych przed 1 października 2014 r.

(2) W kryteriach oceny należy wyraźnie rozgraniczyć kryteria, które znajdują zakorzenienie w przepisach prawa powszechnie obowiązującego i te, które poza wymagania ustawowe wykraczają. Jeżeli uznamy, ze te drugie w ogóle mogą być przez Komisję stanowione i egzekwowane (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., sygn. SK 61/12), to chyba tylko przy założeniu, że są to kryteria dodatkowe, ponad wymagania stawiane prawem, a więc „na ocenę wyróżniającą". Wydaje się, że tylko w ten sposób można by próbować zapewnić zgodność między obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej porządkiem prawnym, a quasi prawotwórczą rolą PKA, którą Trybunał uznał przecież w swoim wyroku za niezgodną z Konstytucją.

 

II.                  Kryteria oceny instytucjonalnej

(1) W kryteriach oceny instytucjonalnej obecne jest pojęcie „polityka jakości". Kryterium 1.2 stanowi „Jednostka określiła i realizuje politykę jakości kształcenia (...)". W kryterium 2.1 mowa jest natomiast o tym, że „Jednostka posiada spójny system wewnętrznych regulacji, normujących funkcjonowanie wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia oraz jego doskonalenia, zgodny z (...) polityką jakości (...).

Wymogi stawiane przez Komisję w tym zakresie są niedostatecznie precyzyjne, gdyż pojęcie „polityka jakości" („polityka jakości kształcenia") ani nie występuje w przepisach prawa, ani nie zostało przez Komisję zdefiniowane. Ze „Szczegółowych kryteriów oceny instytucjonalnej" wynika jedynie, że polityka jakości ma być zgodna z misją i strategią rozwoju jednostki (pkt 1.2), zaś wewnętrzne regulacje normujące funkcjonowanie wewnętrznego systemu zapewniania jakości mają być zgodne  m in. z polityką jakości określoną przez jednostkę podlegającą ocenie. Zasadnym wydaje się zatem doprecyzowanie:

1) czym jest polityka jakości kształcenia odrębna od strategii rozwoju jednostki oraz przepisów wewnętrznych uczelni (w tym stanowionych przez radę podstawowej jednostki organizacyjnej), które normują funkcjonowanie wewnętrznego systemu jakości kształcenia;

2) kto (jaki organ) miałby ją przyjmować i w jakiej formie;

3) jaka ma być wartość dodana „polityki jakości" w całym systemie jakości kształcenia stosunku i czy nie jest ona przypadkiem zwykłym mnożeniem bytu ponad konieczność (strategia rozwoju jednostki determinuje jej politykę jakości, a ta z kolei determinuje przepisy stanowione przez jednostkę, określające m in. zakres i cele całego systemu jakości („Szczegółowe kryterium oceny instytucjonalnej", pkt 2.1.1).

(2) Wątpliwości budzi kryterium oceny instytucjonalnej określone w pkt 2.2.3 w części, w której odnosi się ono do wykorzystywania wyników monitorowania losów absolwentów w celu oceny efektów kształcenia na rynku pracy. W szczególności, jeśli kryterium to ma być odnoszone do wyników monitorowania losów absolwentów prowadzonego przez ministra właściwego ds. szkolnictwa wyższego na podstawie art. 13b ustawy, to należy poddać w wątpliwość, czy dane pochodzące z tego monitoringu (z uwagi na ich niezwykle ogólnikowy charakter) w ogóle nadają się do celów, o których mowa w kryteriach oceny PKA. Minie jeszcze zresztą trochę czasu zanim wyniki owego monitoringu będą w praktyce dostępne (por. art. 29 ustawy z 11 lipca 2014 r.).

Gdyby z kolei ocena instytucjonalna miała obejmować weryfikowanie przez Komisję, czy jednostka wyciąga należyte wnioski z wyników monitoringu prowadzonego przez uczelnię, to kryterium takie może być stosowane, ale jedynie jako kryterium „ponadstandardowe" (na ocenę wyróżniającą), a to z tego względu, że ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. wyraźnie zwolniła uczelnie z tego obowiązku.

(3) Wymóg, aby wewnętrzni i zewnętrzni interesariusze uczestniczyli w procesie określania efektów kształcenia oraz weryfikacji i ocenie osiągniętych efektów kształcenia w odniesieniu do studiów podyplomowych (pkt 8.1.3 „Szczegółowych kryteriów oceny instytucjonalnej") jest wymogiem pozaprawnym. Jeżeli miałby on znajdować zastosowanie podczas procedur kontrolnych PKA to wyłącznie w znaczeniu, o którym była mowa w pkt 2 uwag ogólnych.

III.                Kryteria oceny programowej dla profilu praktycznego

(1) Pożądane byłoby doprecyzowanie w kryteriach oceny programowej profilu praktycznego, do których programów studiów i od kiedy znajduje zastosowanie wymóg, że punktacja ECTS uwzględnia przypisanie modułom zajęć powiązanych z praktycznym przygotowaniem zawodowym więcej niż 50% ogólnej liczby punktów ECTS koniecznej do uzyskania kwalifikacji odpowiadających poziomowi kształcenia na ocenianym kierunku studiów (pkt 1.5.5). Wymóg taki wynika bezpośrednio z art. 2 ust. 1 pkt 18ea ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym, dodanego ustawą nowelizującą z 11 lipca 2014 r. i obowiązującego od 1 października br.

Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw nie zawiera w tym zakresie żadnych przepisów przejściowych, ani dostosowujących. W szczególności nie znajduje w tym zakresie zastosowania art. 23 ustawy, w którym wyznaczone zostały kilkuletnie okresy przejściowe na dostosowanie realizowanych profili i programów studiów do nowych wymagań wprowadzonych ustawą, ale tylko w zakresie, o którym mowa w znowelizowanym art. 11 Prawa o szkolnictwie wyższym. 

W konsekwencji literalnie czytana ustawa opublikowana w Dzienniku Ustaw z  5 września 2014 r. nakazuje uczelniom wprowadzić z dniem 1 października tego samego roku bardzo daleko idące zmiany we wszystkich programach studiów o profilu praktycznym - w tym także w odniesieniu do studiów będących w trackie cyklu kształcenia i to nawet wówczas, gdy wiązałoby się to z ewidentnym działaniem prawa wstecz z uwagi na to, że większość zajęć przewidzianych programem studiów została zrealizowana przed wejściem w życie ustawy nowelizującej.

Powyższa interpretacja, choć mieści się w granicach wykładni językowej ustawy, pozostaje jednak w kolizji z zasadą nie działania prawa wstecz, zasadą zachowania odpowiedniego vacatio legis oraz z wyraźnym zakazem wprowadzania zmian do programów studiów będących w trakcie cyklu kształcenia, wynikającym z rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 października 2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. poz. 1370) . Z uwagi na to należałoby więc raczej założyć, że wymóg przypisanie modułom zajęć powiązanych z praktycznym przygotowaniem zawodowym więcej niż 50% ogólnej liczby punktów ECTS nie może się odnosić do studiów, które rozpoczęły się przed 1 października 2104 r. W dalszej kolejności należy też przyjąć, że nie powinien on znajdować zastosowania również do programów, które rozpoczęły się w roku akademickim 2014/2015. Nie było bowiem możliwe, aby w przeciągu niespełna 4 tygodni od opublikowania ustawy do jej wejścia w życie jednostka:

1) opracowała rewolucyjne w wielu przypadkach zmiany w programach kształcenia;

2) dokonała tego bez zmiany choćby jednego efektu kształcenia (przed 10 października 2014 r. obowiązujące przepisy bezwzględnie zakazywały wprowadzania jakichkolwiek zmian efektów kształcenia, chyba że jednostka prowadząca studia posiadała uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego w odpowiedniej dziedzinie kształcenia);

3) wprowadziła zmiany z zachowaniem wymogów proceduralnych przewidzianych ustawą, tj. po zasięgnięciu (w okresie wakacyjnym) opinii samorządu studentów na temat projektowanych zmian oraz w formie uchwały rady podstawowej jednostki organizacyjnej; oraz

4) z zachowaniem wymogów związanych z wewnętrznym systemem jakości kształcenia (tj. m.in. z uwzględnieniem wzorców i doświadczeń międzynarodowych, zdiagnozowanym zapotrzebowaniem rynku pracy, uwzględnienie opinii interesariuszy zewnętrznych i wewnętrznych itd. itp.).

(2) Wymóg, iż jednostka zapewnia studentowi elastyczność w doborze modułów kształcenia w wymiarze nie mniejszym niż 30% liczby punktów ECTS wymaganej do osiągnięcia kwalifikacji odpowiadających poziomowi kształcenia na ocenianym kierunku (pkt 1.5.6), jest w niektórych przypadkach niemożliwy do pogodzenia z obowiązującymi standardami kształcenia. Ponieważ rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 października 2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (podobnie jak poprzednio obowiązujące rozporządzenie z 5 października 2011 r., a odmiennie niż rozporządzenie ws. standardów kształcenia z 12 lipca 2007 r.) nie normuje takiego przypadku, dobrze byłoby w „Szczegółowych kryteriach oceny" określić wprost, czy w przypadku kierunków, o których mowa w art. 9b ustawy wymóg ów znajduje podczas oceny PKA zastosowanie.

(3) W odniesieniu do kryterium 1.5.7. (zajęcia związane z praktycznym przygotowaniem zawodowym odbywają się w warunkach właściwych dla zakresu działalności zawodowej związanej z ocenianym kierunkiem, w sposób umożliwiający bezpośrednie wykonywanie czynności praktycznych przez studentów)

Zapis ten kopiuje sformułowania z rozporządzenia, nie doprecyzowując kryteriów, w oparciu o które dokonywana będzie ocena czy zajęcia „odbywają się w warunkach właściwych dla zakresu działalności zawodowej". Przykładowo na niektórych kierunkach studiów (np. Administracja), solidna podbudowa teoretyczna jest podstawą sukcesu zawodowego absolwentów i powinna być traktowana jako praktyczne przygotowanie zawodowe. Celem projektowanego dokumentu powinno być doprecyzowanie wymagań, tak aby ograniczyć dowolność w ich interpretacji.

(4) W odniesieniu do kryterium 1.6.2 (zasady, warunki i tryb potwierdzania efektów uczenia się) należy wprowadzić okres przejściowy uwzględniający regulację zawartą w art. 44 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1198).

(5) W odniesieniu do kryterium 1.7 (system sprawdzania i oceniania umożliwia monitorowanie postępów w uczeniu się oraz ocenę stopnia osiągnięcia przez studentów zakładanych efektów kształcenia). Wymaga dookreślenia, co rozumieć pod pojęciem „postępów w uczeniu się" i kiedy należy je weryfikować. Rozporządzenia mówią tylko o obowiązku określenia sposobów weryfikacji efektów kształcenia osiągniętych przez studenta. Nie ma w nich mowy o „monitorowaniu postępów uczenia się".

(6) W odniesieniu do kryterium 1.7.2 - w świetle opisu w nim zawartego sprawdzanie i ocena stopnia osiągnięcia efektów kształcenia staje się procedurą czysto formalną, a nie merytoryczną oceną prowadzącego. Następuje marginalizacja znaczenia oceny sytuacji przez nauczyciela i jego doświadczenia dydaktycznego.

(7) Kryterium 2.2 (zajęcia związane z praktycznym przygotowaniem zawodowym, w tym zajęcia warsztatowe są prowadzone na ocenianym kierunku przez osoby, z których większość posiada doświadczenie zawodowe zdobyte poza uczelnią, odpowiadające zakresowi prowadzonych zajęć) jest to kolejnym zapisem kopiującym sformułowania z rozporządzenia bez ich właściwego doprecyzowania. Stąd niejasne jest sformułowanie „doświadczenie zawodowe zdobyte poza uczelnią", przy założeniu, że ustawodawca ma na myśli przede wszystkim to, aby zajęcia prowadziły osoby, które opanowały umiejętność zastosowania teorii w praktyce. Zatem nauczyciel akademicki prowadzący zajęcia z zakresu public relations, będący jednocześnie od lat rzecznikiem prasowym uczelni, ma doświadczenie zawodowe odpowiadające zakresowi prowadzonych zajęć. Fakt, iż doświadczenie to zdobył w strukturach uczelni nie powinien mieć tu żadnego znaczenia. Podobnie nauczyciel akademicki programista, który szlifuje umiejętności pisząc programy na potrzeby dydaktyczne (np. realizacja projektów), ma tak samo wartościowe doświadczenie zawodowe jak programista realizujący tę działalność poza murami uczelni.

W proponowanych kryteriach zdecydowanie brakuje doprecyzowania, jakiego typu działalność i jaki staż tej działalności może być uznany za wystarczające doświadczenie zawodowe (np. w przypadku dorobku naukowego PKA uznaje ten z ostatnich 5 lat).

Celem projektowanego dokumentu powinno być doprecyzowanie wymagań, tak aby ograniczyć dowolność w ich interpretacji.

(8) W odniesieniu do kryterium 3.1 należy zauważyć, że o ile konsultacje z interesariuszami zewnętrznymi w zakresie określenia efektów kształcenia są zrozumiałe i możliwe do udokumentowania (i tylko o tym elemencie współpracy wspominają rozporządzenia), o tyle wątpliwości wzbudza ich udział w weryfikacji i ocenie stopnia realizacji tych efektów. W jakiej formie taka weryfikacja i ocena miałaby się odbywać? W punkcie 6.1.1 (w części dotyczącej działania skutecznego systemu zapewnienia jakości kształcenia), interesariusze zewnętrzni jak i wewnętrzni są wymienieni jedynie jako uczestnicy etapu projektowania oraz zmian efektów i programów kształcenia, ale już nie etapu weryfikacji i oceny stopnia ich realizacji. Widoczna jest niespójność między tymi elementami dokumentu.

(9) W odniesieniu do kryterium 4.3 należy mieć na uwadze, że proponowany zapis wykracza poza wymagania techniczne określone w rozporządzeniu. Nie ma w nim, bowiem mowy o wymaganej platformie edukacyjnej o tak szerokich funkcjonalnościach.

(10) Odnosząc kryteria oceny programowej do zapobiegania przez jednostkę plagiatom i ich wykrywania (pkt 6.1.3) należy wspomnieć, że w praktyce kryterium to utożsamiane było najczęściej z wymogiem sprawdzania prac dyplomowych za pośrednictwem jednego z komercyjnych systemów antyplagiatowych, co nie znajdowało oparcia w przepisach prawa powszechnie obowiązującego. Obecna regulacja ustawowa nakłada na uczelnie obowiązek sprawdzania prac dyplomowych wyłącznie za pomocą programu antyplagiatowego powiązanego z ogólnopolskim repozytorium prac dyplomowych prowadzonym przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dotyczy on jednak dopiero prac studentów, którzy po 1 października 2014 r. rozpoczną kształcenie na ostatnim roku studiów (art. 34 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r.). Dodatkowo żaden program spełniający wymogi ustawowe nie jest na chwilę obecną dostępny, gdyż nie funkcjonuje jeszcze repozytorium, z którym miałby on być powiązany. 

Powyższe okoliczności powinny zostać uwzględnione, a kryterium zapobiegania plagiatom ich wykrywania doprecyzowane, tak aby uniknąć stawiania uczelniom w tym zakresie wymogów będących w sprzeczności z przepisami rangi ustawowej.

(11) W odniesieniu do kryterium 6.1.5 (wykorzystanie wyników monitorowania losów absolwentów do oceny i projektowania efektów kształcenia) aktualność zachowują uwagi odnoszące się do tej materii w kontekście oceny instytucjonalnej (II.2).

 

IV.                Kryteria oceny programowej dla profilu ogólnoakademickiego

(1) W odniesieniu do kryteriów opisanych w pkt 1.5.3 (w części odnoszącej się do przygotowania studentów do prowadzenia badań, w tym udziału studentów studiów magisterskich w badaniach naukowych) oraz pkt 1.5.5 (w części, w której stwierdza się, że ponad 50% ogólnej liczby punktów ECTS w programie studiów powinny obejmować moduły powiązane z prowadzonymi w uczelni badaniami naukowymi) należy podnieść te same uwagi co w pkt (1) uwag do profilu praktycznego.

(2)  W odniesieniu do kryterium opisanego w pkt 6.1.5 (wykorzystanie wyników monitorowania losów absolwentów do oceny i kształtowania efektów kształcenia) należy podnieść te same uwagi co w pkt 2 uwag do kryteriów oceny instytucjonalnej i pkt 11 uwag do oceny programowej dla profilu praktycznego. 

 

Henryka Bochniarz

Prezydent Konfederacji Lewiatan